Dat uitkeringsgerechtigden steeds ongenadiger ambtenaren tegenover zich krijgen heeft een aantal oorzaken. De eerste is de nieuwe bijstandswet. Die is geboren uit wantrouwen over hoe mensen in de bijstand zich gedragen en is niet behulpzaam om de meest zwakke mensen te helpen, zegt René Paas, directeur van de club van directeuren Sociale Dienst ‘Divosa’. De nieuwe bijstandswet bevat minimumstraffen. Als de klant zich niet goed gedraagt, zijn medewerkers van de Sociale Dienst wettelijk verplicht om sancties op te leggen, de uitkering te korten of te weigeren.
Daarnaast wordt er enorm bezuinigd. Sociale diensten zagen hun budget om mensen aan het werk te helpen gekort worden van 1,8 miljard euro in 2010 naar 600 miljoen nu. Ondertussen is het aantal bijstandsontvangers de afgelopen twee jaar met 11 procent gegroeid en moeten de gemeenten straks met hetzelfde participatiebudget ook andere inwoners gaan helpen, zoals de verstandelijk of lichamelijk beperkte werknemers van sociale werkplaatsen en de arbeidsgeschikte jonggehandicapten die nu nog onder de Wet Wajong vallen.
Om dit allemaal zonder blikken of blozen te kunnen verkopen worden ambtenaren op
cursus gestuurd, zo is te lezen in een Vrij Nederland artikel uit januari 2014
Verboden woorden voor ambtenaren. Medewerkers van de sociale diensten worden getraind hoe ze mensen moeten bejegenen: geen mededogen tonen want de klant is zelf verantwoordelijk voor zijn eigen situatie. Werkzoekenden kunnen en moeten het
zelf doen. Ze moeten ‘zichzelf gaan sturen’. ‘Waar een wil is, is een weg’, ‘Voor niets gaat de zon op’, ‘Neem je leven in eigen hand’.
Sturen op Zelfsturing
Medewerkers van de sociale diensten moeten hun ‘klanten’ anders gaan bejegenen. ‘Steeds de bal bij hem neerleggen,’ zegt de cursusleider van Sturen op Zelfsturing. ‘Je manier van framen is belangrijk.’
Het Gilde Netwerk geeft door het hele land trainingen aan sociale diensten onder de titel Sturen op Zelfsturing. De driedaagse cursus is geënt op een gelijknamig rapport dat de nationale Raad voor Werk en Inkomen eind 2010 publiceerde. Het rapport is gebaseerd op ‘de laatste sociaal-psychologische inzichten’ en staat vol paragrafen als ‘De klant achter het stuur’, ‘Het gebeurt tussen de oren’, ‘Verandertaal uitlokken’ en ‘Mislukkingen duiden als leermoment’. De cursus aan ambtenaren leert: ‘Bijstandsgerechtigden kunnen het, … als ze maar willen’. Met de juiste gedachten. Met de juiste houding. ’Just do it’.
Werkloosheid wordt als een mindset geframed
Naar schatting dertig procent van de gemeentelijke sociale diensten onderwerpt hun medewerkers aan trainingen als Sturen op Zelfsturing. Er zijn naast het Gilde Netwerk meerdere bureaus die dit doen. Het idee van zelfsturing is alomtegenwoordig, maar de gemeenteambtenaren moeten nog wel worden getraind in hoe ze die zelfsturing moeten aanzwengelen.
Het allereerste gesprek dat iemand krijgt die een bijstandsuitkering aanvraagt, is de intake. Ambtenaren wordt geleerd dat ze dit moeten brengen als een slechtnieuwsgesprek. Je begint dus direct met het slechte nieuws. Mensen krijgen te horen dat ze zo snel mogelijk aan het werk moeten.
De ambtenaar zal enkele vragen stellen voor een snelle diagnose en de klant zal het gesprek verlaten met ‘werkgerelateerde afspraken’: solliciteren, of als dat nog niet gaat, het maken van een CV of het wegwerken van een belemmering (naar een huisarts gaan bijvoorbeeld). De klant heeft drie weken om dat plan uit te voeren en dient zelf een tweede afspraak te maken waarin de klantmanager beoordeelt of hij zijn plan heeft uitgevoerd. Zo niet, dan volgt mogelijk de eerste maatregel: het korten van de eerste uitkering met dertig procent.
Cultuuromslag
Sommige ambtenaren die al langer werken bij de Sociale Dienst weten dat het vroeger heel anders ging. ‘Toen was het: “Kom maar binnen, jeetje wat een ellende allemaal, hoe kunnen we je helpen?”’ Er was begrip voor de uitkeringsgerechtigde, de belangen en rechten van burgers stonden centraal. Ambtenaren wezen op de mogelijkheden van de Bijzondere Bijstand die bepaalde kosten vergoedde.
Dat gebeurt nu allang niet meer. Als een ouder nu vraagt om Bijzondere Bijstand omdat de basisschool van een kind de aanschaf van een iPad verlangt, luidt het antwoord: dan moet uw kind maar naar een andere school; daar is de bijstand niet voor bedoeld.
Sociale diensten zijn een soort uitzendbureau geworden
Er heeft een cultuuromslag plaats gevonden bij de Sociale Dienst. De burger is klant gaan heten. Dat was al een rigoreuze ontwikkeling, maar inmiddels is het nog gekker: nu is de potentiële werkgever de klant. Sociale diensten zijn een soort uitzendbureau geworden. Op elke tien medewerkers van de werkteams van Werk en Inkomen in Rotterdam zijn drie externe krachten ingehuurd, intercedenten van uitzendbureaus die de weg moeten wijzen.
Reorganisatie volgde op reorganisatie. De huidige medewerkers van de Sociale Dienst hebben zelf op de nieuwe functies gesolliciteerd. Als er nog medewerkers bestaan die zouden willen vasthouden aan de oude aanpak, dan zijn die vrijwel allemaal uit de teams verdwenen.
Verboden woorden
De woorden ‘wij’, ‘helpen’ en ‘samen’ zijn verboden. Zelfs ‘ik’ moet je zien te vermijden. De ambtenaar moet zichzelf er helemaal buiten laten. Het gaat om de klant, hij moet het doen. De ambtenaar is een soort voetbalcoach die druk gebarend aan de zijlijn staat, terwijl de speler zich in het zweet werkt. Een andere metafoor die gebruikt wordt is die van bijrijder in de auto. Terwijl de klant aan het stuur zit, wijst de bijrijder op de vangrails – de regels: ‘pas op, je begaat een overtreding. Je bent verplicht werk te accepteren, je wordt gekort als je je niet aan de afspraken houdt.’
Hoe kun je ‘je leven in eigen hand nemen’ als de bodem onder je voeten wordt weggeslagen?
De klant legt een zogenaamd zelfgekozen weg af, maar ondertussen is de bijrijder enorm sturend. Mensen moeten ‘Zelf Sturen’, maar een deugdelijk vervoermiddel krijgen ze niet. Hoe kun je ‘je leven in eigen hand nemen’ als de bodem onder je voeten wordt weggeslagen door (dreigende) boetes en sancties waardoor je onder het bestaansminimum terecht komt? ‘De methode is een wolf in schaapskleren’, geeft een cursusleider in een zeldzaam moment van eerlijkheid in het interview in VN toe
Neoliberaal gedachtegoed
Mensen moeten zin krijgen in en gemotiveerd raken voor het pad dat is uitgestippeld: werken voor weinig en tegen slechte voorwaarden, een tegenprestatie verrichten, een boete slikken, etc. De ambtenaar is eenmotivational coach die de gesprekstechnieken toepast die daarvoor zijn ontwikkeld door moderne psychologen.
Het neoliberale gedachtegoed wordt via de ambtenaren verspreid
Het is de psychologie van de participatiesamenleving die wordt aangeleerd. Dit neoliberale gedachtegoed wordt zo via de ambtenaren verspreid. Het neoliberalisme is een wereldbeschouwing die ervan uitgaat dat ieder individu een onderneming is en dat alleen jij verantwoordelijk bent voor je eigen bestaan. Er bestaat niet zoiets als een samenleving, zei Margaret Thatcher, de voorvrouw van deze ideologie. Je moet het alleen doen. Je kunt het, als je maar wilt. ‘Just do it’.
Het is de laatste stap in het afscheid van de verzorgingsstaat. De dominante politieke opvatting is veranderd, de financiering en organisatie van het sociale systeem worden aangepast, en nu moeten de medewerkers zich anders leren opstellen, anders leren praten. Het ultieme doel is dat ook denken en doen van bijstandsgerechtigden zich voegen naar het idee dat iedereen zijn lot in eigen handen heeft.
Framen, de pijn vergroten
Maar hoe pas je dat toe bij mensen die al honderden keren hebben gesolliciteerd en overal worden afgewezen? Je moet de pijn vergroten. ‘Wat bent u voor voorbeeld voor uw kinderen als u over een jaar nog steeds thuis zit?’ ‘Wat heeft uw partner zo aan u?’’Kunt u zichzelf nog wel in de spiegel aankijken als u opgeeft?’
‘Je manier van framen is belangrijk,’ zegt de cursusleider. ‘Hoe je de dingen verwoordt bepaalt of iemand in standje actie schiet of in standje lijdzaamheid.’ ‘Je moet draaien aan die knoppen in die hoofden. Uiteindelijk is het allemaal psychologie.’
Het ultieme doel is dat ook denken en doen van bijstandsgerechtigden zich voegen naar het idee dat iedereen zijn lot in eigen handen heeft
Is het gepast is om werkloosheid als een individueel, psychologisch probleem te benaderen ten tijde van een hoge werkloosheid ten gevolge van een economische crisis? De PvdA-wethouder (Werk en Inkomen) onder wiens leiding de cursus Sturen op Zelfsturing in Rotterdam werd ingevoerd erkent dat in de bijstand verkeren geen psychologie is. “Maar”, zegt hij, “het is wel van belang om vanuit je eigen kracht te werken, of het nou hoog- of laagconjunctuur is”.
In Rotterdam zijn ze zo enthousiast over de cursus Zelfsturing dat ook medewerkers van andere diensten eraan onderworpen zullen worden. Sturen op zelfsturing moet het uitgangspunt worden voor alle ambtenaren die met de Rotterdamse burger in aanraking komen. Eigen trainers van de gemeente hebben de cursus onder hun hoede genomen en moeten ervoor zorgen dat het gedachtegoed van blijvende aard is.
Helpen is verboden
De werkelijkheid is weerbarstig. Mensen zijn murw geslagen door de teleurstellingen op de arbeidsmarkt, alle mislukte sollicitaties en de halve baantjes die ze soms voor even hebben, de papierwinkel, de dreigende boetes. Ze liggen nachten wakker over hun onzekere financiële situatie. ‘Heb ik morgen nog wel brood op de plank?’ ‘Kan ik wel een nieuwe winterjas voor m’n kind kopen?’ ‘Zal de deurwaarder straks niet op de stoep staan?’ ’Heb ik volgende maand nog wel een dak boven mijn hoofd?’
Soms raken klanten overstuur en gaan hartverscheurend huilen tijdens zo’n ‘motivatie-gesprek’. Wat doe je dan?
‘Tegen de vangrail laten aanlopen is ook zelfsturing’
‘Tegen de vangrail laten aanlopen is ook zelfsturing,’ zegt de cursusleider. ‘Maar frame dat dan wel als haar keuze en confronteer haar daarmee. “Hoe is dat nou voor je?”’
Leren om zonder blikken of blozen je medeburger in de kou te laten staan. Vooral geen mededogen toelaten ook al staat het water de ander aan de lippen. Genade tonen mag niet. Helpen is verboden. Medewerkers van de Sociale Dienst worden door een cursus als Sturen op Zelfsturing totaal gebrainwasht.
Meer
